İLK DÖNEM HADİS TARİHİNDE “MÂNÂ İLE RİVÂYET” MESELESİ

İslâmî Araştırmalar, Journal of Islamic Research, cilt: 13, sayı: 1, yıl: 2000, ss. 93-100

Ahmet Tahir DAYHAN*

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in  sözlerinin, onun ağzından çıktığı şekliyle muhâfaza edilip edilmediği, sonraki nesle lafzıyla mı mânâsıyla mı nakledildiği husûsu usûle dâir eserlerde müstakil olarak ele alınmıştır[1]. Mânâsıyla rivâyet edilmesi kaçınılmaz olan fiil ve takrirler ise, tartışma alanının dışında kalmaktadır. Aşağıda özet biçimde arzetmeye çalışacağımız tesbitler arasında yeri geldikçe, Dr. Mehmet Görmez'in “Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu (TDV 1995 İslâm Araştırmaları Ödülü, Ankara 1997)” adlı kitabına da atıflarda bulunacağız. Kitapta Usûl-i Fıkh’ın hadislere tatbikini engelleyen 11. husus olarak belirlenen ve “mânâ ile rivâyet” başlığını taşıyan yedi sahife tutarındaki bir bölüm, bazı ciddi bilgi ve örnekleme hataları içermektedir[2]. Yazarın bu bölümü bitirirken vardığı sonuçlara kısmen iştirak etmekle birlikte, değerlendirmesine kaynaklık eden delillerdeki kimi tahriflere, özellikle de hadis ve sünnetin güvenilirliğini zedeleyecek tarzda ortaya konan üslûb ve genellemelere değinilmesi kanaatini taşımaktayız. Maksadımız, İlahiyat Fakültesi öğrencilerine kaynak kitap niteliğinde tavsiye olunabilecek kıymetteki bu eserin, sonraki baskıları için müellifi tarafından yeniden gözden geçirilmesi lüzumuna katkıda bulunmaktır[3].

*     *     *

Hadis râvîlerinin ilk tabakasını teşkîl eden ashâb-ı kirâm, acaba hadisleri (kavlî sünneti) lafızlarıyla aynen tesbit edebilmişler midir? Lafzın mı mânânın mı taşıyıcılığını yapmışlardır? Temel soru budur. Edâ ve tehammül şartlarının teşekkül ettiği tedvîn ve tasnîf devri ise, aynı soruya daha emin cevaplar verebileceğimiz bir dönemdir. "Allah, benim bir sözümü işitip onu iyice belledikten sonra işittiği gibi aktaran kimsenin yüzünü ağartsın. Kendisine söz ulaştırılan nice kimse vardır ki sözü dinleyenden daha kavrayışlıdır. Nice fıkıh taşıyıcısı vardır ki, fakih değildir. Ve kendinden daha fakih birine fıkıh götüren nice kimse vardır.[4]" hadisi, mânâ ile rivâyeti hem kabul hem de reddedenlerin kullandıkları iki yönlü bir delil olması bakımından, ilk bakışta konuyu çözüme kavuşturmamaktadır. Ayrıca hadisin daha çok hâfıza üzerinde duruyor olması, sahâbenin hadisleri sâdece ezberlerinde mi tuttuklarına yoksa içlerinde bunu yazıya geçirenlerin de bulunup bulunmadığına bir gözatarak konuya girmemizi gerekli kılmaktadır.

es-Sahîfetü's-Sâdıka'nın sâhibi Abdullah b. Amr b. el-Âs (v.63), torununun oğlu Amr b. Şuayb (v.118)'ın rivâyet ettiğine göre, Hz. Peygamber'e: "Yâ Rasûlallah! Biz senden ezberimizde tutamayacağımız sözler işitiyoruz. Onları yazamaz mıyız?" diye sormuş, O da: "Tabi, onları yazınız." buyurmuştu[5]. Aynı meşhur sahâbî kendisine, önce İstanbul'un mu yoksa Roma'nın mı fethedileceği sorusu tevcih edilince, üzerinde halkaları olan eski bir sandığı getirterek içinden bir kitap çıkarmış ve ona bakarak: "Rasûlullah’ın huzurunda söylediklerini yazıyorken... " diye sözlerine başlamıştı[6]. Onun çok kıymetli kitap kolleksiyonu, Amr b. Şuayb'a intikâl etmiştir[7]. Aynı şekilde Enes b. Mâlik (v.91), etrâfına insanlar toplandığı zaman kitaplar getirir ve onları: "Bu hadisleri Hz. Peygamber'den duydum, sonra yazıp kendisine okudum." diyerek naklederdi[8]. Rasûlullah'ın yeğeni genç sahâbî Abdullah b. Abbâs (v.68), sıcak soğuk demeden ashâb-ı kirâmın kapıları önüne oturur, onlara hadisleri sorar, ne duyarsa yazardı. Kitaplarından bazıları Mûsâ b. Ukbe (v.141)'ye intikal etmiştir[9]. Aralarında Ebû Saîd el-Hudrî, Abdullah b. Ömer, Ebû Hureyre, Zeyd b. Sâbit, Hz. Ömer ve Hz. Ali'nin de bulunduğu 50 kadar sahâbî'nin hadisleri yazıya geçirdiğini bilmekteyiz[10].

Bu noktada, Rasûlullah ile samimiyet ve yakınlığı ileri derecede olan sahâbenin, kısa hadisleri kimi zaman hâfızalarında tutarak kimi zaman da yazarak lafızlarıyla; uzun hadisleri ise bazen yazarak lafızla, bazen de akıllarında kaldığı kadarıyla mânâlarıyla naklettiklerini söyleyebiliriz. Abdullah b. Amr'ın, أحاديث لانحفظها diyerek yazımına ihtiyaç duyduğu hadisler, uzun hadisler olsa gerektir. Yoksa Cevâmiu'l-Kelim'le gönderilen Hz. Peygamber'in, şer'î-amelî yaptırım ifâde eden formül şeklindeki kısa sözlerini ezberleyip aktarmak, Kur'an'ı Kerîm'i hıfzeden sahâbe için zor bir iş olmasa gerektir[11]. Ancak hadisler, Kur'an-ı Kerîm gibi devlet eliyle tek bir nüshada toplanma şansını elde edemediğinden ve ilk musanniflere ulaşıncaya kadar yüzlerce râvînin ağzından ya da kitabından aktarılarak geldiğinden, böyle kısa cümlelerin naklinde bile bazı küçük farklılıklar sözkonusu olabilmiştir. Buna bağlı olarak, kelimeler arasında görülen takdim-te’hîr, ma’rife-nekire, müfred-cem’, müterâdifiyle tebdîl ya da sîga farkı türünden değişikliklerin köklü anlam kaymalarına yolaçtığı öne sürülemez. Ayrıca Hz. Peygamber (s.a.v)’in benzer haller karşısında aynı ifadeyi birden fazla kullanmış olması veya sözlerini bir meclisde birden fazla tekrar etmiş  olması ihtimalini gözönünde bulundurursak; her söyleyişde farklı bir kalıp ve cümle kuruluşunu tercih etmesini çok tabii karşılamamız gerekir. Yani problem gibi görünen farklılıkların kaynağının Rasûlullah’ın bizzat kendisi olması imkan dahilindedir. Bunların ihtilaflı fikirlerin baş sebebi olarak gösterilmesi veya "anlamaya" engel kabul edilmesinin yanlış bir değerlendirme olduğu kanaatindeyiz. Zira mezhepler ve âlimler arasındaki ihtilaf ve tartışmalara, nazmında hiçbir teâruz ve çeşitlilik bulunmayan sahih hadislerle, sübûtu kat'î olan Kur'an âyetlerinin bile sebep olduğuna şâhid olmaktayız. Öyleyse konunun, yaklaşım tarzındaki farklılıklar, metodoloji farklılığı, akıl yapısındaki farklılık, ilmî vukûfiyetteki farklılık… gibi unsurlar da gözönünde bulundurularak bütün hâlinde değerlendirilmesi; bu arada inşâ metoduna başvurularak üzerinde ittifak edilebilecek ortak metinlerin tesbiti yoluna gidilmesi daha isabetli olacaktır[12].

Yazıya önem veren sahâbenin, lafızların tesbîtinde nasıl davrandıklarına dâir elde farklı rivâyetler vardır. Lafızla rivâyeti vâcip görenlerle mânâ ile rivâyete cevaz verenlerden gelen haberleri biraraya toplayan el-Hatîb el-Bağdâdî (v.463)'nin el-Kifâye fî İlmi'r-Rivâye'sinde[13], onunla aynı yılda vefat eden İbn Abdi'l-Berr en-Nemerî'nin Câmiu Beyâni'l-İlmi ve Fadlih adlı eserinde[14], ve onlardan önce Dârîmî (v.255)'nin Sünen'inin mukaddime kısmında[15] bunun örneklerini görmekteyiz.

Hz. Hüseyin'in torunu Ebû Ca'fer Muhammed b. Ali (v.114)'nin rivâyet ettiğine göre, ashâb içerisinde işittiğini aynen aktarma konusunda Abdullah b. Ömer (v.73) gibi titiz birisi yoktu. O, Hz. Peygamber'den duyduğu bir hadisi naklederken ilâve ve eksiltme yapmaz, bunu câiz görmez, lafızda değişiklik yapanı uyarırdı[16]. Babası Hz. Ömer (v.23): "Kim bir hadis işitir de onu duyduğu gibi tahdîs ederse, kurtuluşa ermiştir." diyerek[17], yukarıda tercümesini verdiğimiz نضر الله امرأ سمع مقالتى فوعاها فأدّاها كما سمعها hadîsini "lafza riâyet" anlamına alıyordu. Bu anlayışın Hz. Ömer'i, hadislerin devlet himâyesinde yazılması konusunu sahâbe-i kirâmla istişâre ettikten sonra, onların rızâlarının aksine davranarak vazgeçmeye sevkettiğini[18] ve oğlu Abdullah'ın ihtimâmına tesir ettiğini söyleyebiliriz. Zeyd b. Erkam (v.68), kendilerine hadis rivâyet etmesini isteyen Abdurrahman b. Ebî Leylâ (v.83)'ya: "Yaşlandık ve unuttuk. Rasûlullahdan hadis rivâyet etmek ise mes'ûliyetli bir iştir." demişti[19]. Hz. Ebû Bekr, Zübeyr b. el-Avvâm, Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh, Abbâs b. el-Muttalib gibi bazı sahâbîlerin az miktarda hadis rivâyet ederek temkinli davranmaları[20], Zeyd b. Erkam'ın dikkat çektiği "lafza riâyet edememe" korkusundan kaynaklanmış olmalıdır[21]. Yoksa bundaki hikmet, dirâyetsiz bir rivâyet kargaşasının yaşanması korkusu değildir. Zira, sünnetin bizzat şâhidi olmaları hasebiyle hangi hadisin ne anlam ifâde ettiğini (farklı şekil ve seviyede de olsa) kavramış olan sahâbenin kaygısı, (lafzî-harfî) "yorumla" ilgili olmaktan ziyâde, "olduğu gibi aktarabilmek" idi. Kendisine hadis nakledilen kimsenin, sözün şâhidinden daha kavrayışlı olma ihtimâlinin Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafından فإن الشاهد عسى أن يبلّغ من هو أوعى له منه denilerek ifade edilmiş olması, üçüncü şahıslara rivâyet esnasında lafızda tasarruf yapılmamasına bir tenbih olsa gerektir.

Habîb b. Ubeyd'in rivâyet ettiğine göre Şam'da en son vefat eden sahâbî Ebû Ümâme el-Bâhilî (v.86), hadisleri, işittiğini aktarması üzerine vâcip olan bir kimse gibi (كالرجل الذى عليه أن يؤدّى ما سمع) tahdîs ederdi[22]. Lafzen hadis rivâyet etmeye özen gösteren sahâbîlerden biri de İmrân b. Husayn (v.52)'dır. Hadisleri yanlışlıkla olduğundan farklı rivâyet edenlerin düştüğü duruma düşmekten çekindiği için çok fazla tahdîsde bulunmadığını söyleyen İmrân b. Husayn: "Onlar gibi ben de karıştırırım diye korkuyorum." diyerek[23], endîşesini dile getirmiştir.

Sahâbeden bazıları, hatâya düşüp Hz. Peygamber'in ağzından çıkmamış bir kelimeyi ona isnâd etmiş olmaktan sakınmak için, rivâyet ettikleri hadisin sonuna "ya da bunun benzerini söyledi" cümlesini ilâve ederlerdi. Amr b. Meymûn (v.171)'dan gelen bir haber şöyledir: "Her Perşembe akşamı mutlaka Abdullah b. Mes'ûd (v.32)'a gelirdim. Ben onun, bir şey için قال رسول الله dediğini kesinlikle duymadım. Nihâyet bir akşam قال رسول الله dedi. Dedi ama, gözyaşlarına boğuldu, boyun damarları şişti. Düğmeleri çözülmüş bir halde şöyle devam etti:أو مثله أو نحوه أو شبيه به.[24]

Ebu'd-Derdâ (v.32) bir hadis naklettiğinde: "böyle", "bunun gibi", "buna benzer" ya da "bu şekilde" derdi. Diğer bir rivâyete göre: "Vallâhi ancak böyledir." ya da "bu şekildedir." derdi[25].

Enes b. Mâlik (v.91), hadis rivâyet ettiğinde: أو كما قال رسول الله der, Abdullah b. Ömer (v.73) ise, rivâyet esnâsında titreyerek: نحو ذلك derdi[26].

Zikrettiğimiz bu örnekler, önde gelen sahâbîlerin, bir yandan Rasûlullah'ın sözlerini başkalarına tebliğ etme[27] gayretinden geri kalmadıklarını, diğer yandan "Kim bana bilerek yalan isnâd ederse, Cehennemdeki yerini  hazırlasın." uyarısına şiddetle riâyet ettiklerini göstermektedir. el-Berâ b. Âzib (v.72)'in, uykudan önce okunacak duâyı kendisinden öğrendiği şekilde Hz. Peygambere arzederken, duâda geçen آمنت بكتابك الذى أنزلت وبنبيّك الذى أرسلت cümlesini  ورسولك şeklinde okuyunca peygamberin uyarısıyla karşılaşması[28], özellikle lafzıyla teabbüd edilen hadislerin aynen aktarılmasına dikkat edilmesini gerektiriyordu[29].

Lafızları korumaya özen gösteren ashâbın, mecbur kaldıkları zaman hadisin mânâsını naklettiklerine dâir bir kaç örnekle karşılaşmaktayız. Mekhûl (v.112)'ün verdiği bilgiye göre, sahâbeden Vâsile b. el-Eska' (v.85): "Hadisi mânâsıyla tahdîs etmemiz sizin için yeterlidir." demiştir[30]. Tâbiûn'dan, hadis rivâyetinde takdim-tehir yapmaması ve lafzan rivâyete dikkat etmesiyle tanınan Muhammed b. Sîrîn (v.110) ise şöyle demektedir: "On kişiden hadis dinlerdim. Lafzı farklı, ama  mânâları aynı olurdu."[31].[32]

Sahâbeyi tâkîbeden nesilde mânâ ile rivâyet meselesinin daha belirgin bir şekilde ortaya çıktığını, mânâsı ile hadis rivâyet edenlerin çoğalması üzerine bu konuda farklı görüşlerin ileri sürülmeye başladığını görmekteyiz.

İmam Mâlik b. Enes (v.179), pek çok insanla karşılaştığı halde niçin kendilerinden hadis yazmadığını soranlara: "Ben ancak kafasından çıkanı (ne rivâyet ettiğini) bilen kimseden hadis yazarım." demiştir[33]. Bu cevap, tasnif öncesinde hadislerin henüz hâfızalardan kitaplara tam anlamıyla geçirilmediği bir dönemde otoritelerin gösterdikleri ihtiyâta bir örnek teşkil etmekle birlikte, rivâyet ettiği şeyin anlamını iyi bilen bir kimsenin onu mânâsı ile nakletmesine bir mânî olmadığını da göstermektedir. Zira İmam Zührî (v.124), Yahyâ b. Saîd el-Kattân (v.198) ve İmam Şâfii (v.204) gibi âlimler, Kur'an-ı Kerîm'in yedi harf üzere indirilmiş olmasını örnek vererek, lafızların farklı okunuşu onda bile c­âiz olunca mânâya isâbet etmek şartıyla bunun hadisler için de evleviyyetle geçerli olacağını söylemişlerdir[34]. Hasan-ı Basrî (v.110): “Mânâ olmasaydı biz hadis rivâyet etmezdik.” (لولا المعنى ما حدثنا), Süfyân es-Sevrî (v.161): "Bir hadîsi işittiğimiz gibi tahdîs etmek isteseydik, size bir harf bile nakletmezdik." (لو أردنا أن نحدثكم بالحديث كما سمعنا، ما حدثناكم بحرف واحد), Vekî' (v.196) ise: "Mânâ geniş olmasaydı insanlar helak olurdu." (إن لم يكن المعنى واسعًا فقد هلك الناس) diyorlardı[35]. Bu sözleri nakleden Sehâvî (v.902): "Lafızları aynen zabtedip tavizsiz olmada, pek çok hadisden elde edilecek faydayı ortadan kaldıracak bir zorluk ve sıkıntının bulunduğu şüphesizdir." yorumunu yapmaktadır. Sehâvî'nin ومن أقوى الحجج كما قال شيخنا diyerek aktardığı hocası İbn Hacer (v.852)'in görüşü ise şöyledir: "Şerîatın, arap olmayanlara, iyi bilen biri tarafından kendi lisanları üzere açıklanması imamların ittifâkıyla câizdir. Başka bir dil ile değiştirmek câiz olunca, arapçayı arapça ile değiştirmek daha evlâdır."[36].

Zikredilen bu ifâdeler, bir zarûrete binâen söylenmiştir. Yoksa aslolan, ibâreyi olduğu gibi muhâfaza etmektir. Musannefâtın sınırlı sayıda olduğu, hattâ kitaptan ziyâde hıfza önem verildiği bir dönemde, özellikle musannefât hâricinden hadis tahammül edenler[37] elden geldiği kadar lafızları korumaya önem vermişlerdir. Örneğin yukarıda sözlerini iktibas ettiğimiz İmam Mâlik, Rasûlullahın hadislerini naklederken, ب-ت-ث harflerini, التى-الذى gibi kelimeleri karıştırmamaya dikkat ederdi[38]. Talebesi Eşheb b. Abdilazîz (v.204)'in verdiği bilgiye göre İmam Mâlik, Hz. Peygamberin sözlerinde mânâ aynı kalsa da takdîm-tehir ve ziyâde-noksan yapılmasını hoş karşılamadığını, onun hâricindeki kimselerin sözlerinde ise bunları câiz gördüğünü belirtmiştir[39]. el-Hatîb el-Bağdâdî'nin Ashâbü'l-Hurûf diyerek isimlerini verdiği sahâbe sonrası dönemin üç ünlü sîmâsı; el-Kâsım b. Muhammed (v.105), Muhammed b. Sîrîn (v.110) ve Recâ b. Hayve (v.112)'dir. [Ashâbü'l-Meânî dediği, mânâ ile rivâyeti tecviz eden üç kişi ise; İbrâhim en-Nehaî (v.96), Âmir b. Şerâhîl eş-Şa'bî (v.103) ve el-Hasan el-Basrî (v.110)'dir[40]]. en-Nehaî, eş-Şa'bî ve el-Basrî, hadislerde takdîm-tehir yapılmasında bir beis görmezlerken, Muhammed b. Sîrîn: "Duydukları gibi aktarsalardı kendileri için daha hayırlı olurdu." demiştir[41]. Süfyân es-Sevrî'den nakledildiğine göre, Amr b. Dînâr (v.126) hadisleri mânâ ile rivâyet ederken, İbrâhim b. Meysera (v.132) ancak duyduğu şekilde tahdîs ederdi[42]. Ahmed b. Hanbel'in verdiği bilgiye göre daha sonraki nesilden meşhur muhaddis Abdurrahman b. Mehdî (v.198), lafızla rivâyet etmeye önem verirdi[43]. Iraklı muhaddis İsmâil b. Uleyye (v.193), yaşca büyüğü olan Şu'be b. el-Haccâc el-Ezdî (v.160)'yi, hüküm ifâde eden bir hadisi kendisinden kelime eksilterek aktarması üzerine hemen ikaz etmiştir[44]. et-Tîbî, el-Hulâsa fî Usûli'l-Hadîs adlı eserinde, lafza ihtimam gösteren isimlere, (Hz. Enes'in âzadlı kölesi) Abdü'l-Vâris, (Hemmâm'ın kardeşi) Vehb b. Münebbih (v.110), (ilk müdevvinlerden İbn Ebî Arûbe'nin öğrencisi) Yezîd b. Zürey' (v.182) ve Süfyân b. Uyeyne (v.198)'yi de eklemektedir[45].

Usüllerde zikri geçen haberlerden derlediğimiz bu bilgiler ışığında, özellikle sahâbeden sonraki tabakanın, mânâ ile rivâyet husûsunda ikiye ayrıldıklarını müşâhade etmekteyiz. Hatta o dönemde, mânâ ile rivâyetin ortaya çıkardığı yeni bir problemin; tahdîs esnâsında lahn denilen "irab hatâları"nı düzeltip düzeltmemenin tartışmaya açıldığını görüyoruz[46]. Yine de o devirde, mânâlarla birlikte lafızların da elden geldiğince korunduğunu teslim etmek gerekir. Bu noktada Ahmed Muhammed Şâkir'in şu değerlendirmesi önemlidir: "Hadisleri inceleyen bir kimse, sahâbenin (ya da ekseriyetinin) onları mânâ ile rivâyet ettiklerini, pek çok hadisi kendi ibâreleriyle ifâde ettiklerini görür. Ve yine onların çoğu, özellikle teşehhüd, duâ, namaz gibi lafzıyla ibâdet edilen şeylerde ve cevâmiu'l-kelim'de nebevî lafza önem vermişler; ef'âl ve ahvâl gibi şeyleri tarif ederken de tasarrufda bulunmuşlardır. Aynı şekilde tâbiûnun da lafza önem verdiğini görüyoruz. Onların lafızlarının farklılık arzetmesi, hâfızanın güçlü ya da zayıf olmasıyla ilgilidir. Ancak onlar, belâğat ve fesâhat ehli idiler; Nebî (s.a.v.)'nin hallerine şâhid olan ve onun lafızlarını işitenlerden hadis aldılar. Sonrakilere gelince; onlarda da lafza ihtimam bakımından gevşeklik azdı. Hatta çoğu, duyduğu gibi naklederdi. Bu yüzden büyük nahivci İbn Mâlik, nahiv kâidelerine hadislerden delil getirme ve onları şiir gibi şevâhid edinme yoluna gitti. Ebu Hayyân bunu hoş görmese de doğru olan İbn Mâlik'in tercîhidir. Şimdi ise, bir kimsenin hadisi mânâ ile rivâyet etmesine cevâz veren bir tek âlim bulamazsınız. Sohbet meclisleri müstesnâ. Ancak delil getirileceği ya da rivâyet olarak zikredileceği zaman hadisin mânâ ile rivâyeti câiz olmaz."[47].

Subhi Sâlih’in de belirttiği gibi, hadislerin râvîlerine, dolayısıyla lafızlarına duyduğu güven netîcesinde İbn Mâlik el-Endelûsî (v.672), onları kendi nahvî görüşlerini desteklemek için şâhid olarak kullanmış, hatta bu nedenle en sahîh rivâyetlerin toplandığı hadis kaynakları içerisinden İmam Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahîh’i üzerine bir de kitap te’lif etmiştir[48].

Hadislerin musannefâtta sâbit hâle getirilişinin ardından, ulemâ arasında "Mânâ ile rivâyet câiz midir, değil midir? Hangi şartlarda câizdir, ya da değildir?" gibi sorular gündeme getirilmiş, farklı görüşler ortaya atılmıştır. Ancak, hadislerin tedvîn ve tasnîfi tamamlandıktan sonra, bu tartışmaların ne kadar lüzumlu ve geçerli olduğu ayrıca tartışılmalıdır kanaatindeyiz. Nitekim Ahmed Muhammed Şâkir de aynı düşüncededir[49]. Zira sonraki dönemlerde hadisin lafzı hakkında bir tereddüt hâsıl olmuşsa, bunu ilk kaynaklara kadar geri giderek telâfî etmek mümkün olabilmiştir.

*     *     *

---

* Arş. Gör., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.

[1] Bu konuda en geniş bilgiyi, Ahmed Muhammed Şâkir'in de işâret ettiği gibi Tâhir el-Cezâirî'nin Tevcîhü'n-Nazar ilâ Usûli'l-Eser (Beyrut 1995)'inde bulmaktayız. Bkz. II/671-703.

[2] Biz adı geçen kitabın baskıya verilmeden önceki orijinal halini incelemiş idik (Doktora tezi, Ankara 1995). Daha çok dipnotlarda eleştiri konusu edeceğimiz bu yedi sahifelik bölümü, sonradan ilk baskısıyla da karşılaştırdık. Eserdeki sahife rakamlarına işaret ederken önce orijinal teze, sonra tırnak içinde matbu nüshaya ait rakamı vereceğiz.

[3] Eserin bütününe ait bir eleştiri yazısı Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde Y. Lisans öğrencisi olan İshak Emin Aktepe tarafından kaleme alınmıştır. 06.06.1998 tarihli 13 sahife tutarındaki basılmamış bu makalede, sözkonusu kitap içinden “kaynak tahrifi, tercümelerde kasıtlı çıkarım ve uydurma fikir isnadı” ile ma’lûl dokuz adet örnek seçilmiş, yazar ağır bir dille tenkid edilmiştir. 

[4] نضر الله امرأ سمع مقالتى فوعاها فأدّاها كما سمعها ، فرُبَّ مبلَّغ أوعى من سامع ورب حامل فقه ليس بفقيه ورب حامل فقه إلى من هو أفقه منه  . Bu hadis, Buhârî, Müslim, Nesâî ve Muvatta dışında kalan Kütüb-i Tis'a'ya dâhil diğer kaynaklarda; İbn Mes'ûd, Zeyd b. Sâbit, Muâz b. Cebel, Cübeyr b. Mut'im, Ebu'd-Derdâ ve Enes b. Mâlik'den toplam 17 yerde rivâyet edilmiştir.  

[5] Müsned, 2/215. بلى فاكتبوها

[6] A.g.e.,2/176; Dârimî, hadis no. 492.

[7] M. Mustafa el-A'zamî, İlk Devir Hadis Edebiyatı, İstanbul 1993, s.44. Ayrıca Ali b. el-Medînî, Amr b. Şuayb hakkında: "Sikadır, kitabı sahihdir." demektedir. Onun bu ifâdesi, sâhip olduğu eserlerin ilk musanniflere ulaştığını gösterir. el-Askalânî, İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Beyrut 1996, IV/335.

[8] Râmehürmüzî'nin el-Muhaddisü'l-Fâsıl'da, Fesevî ve Vâsıtî’nin Târîh’lerinde rivâyet ettikleri bu haber için bkz. el-A'zamî, a.g.e., s.48; Muhammed Hamîdullah, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahîfe-i Hemmâm İbn Münebbih, İstanbul 1967, s.38.

[9] İbn Sa'd'ın Tabakât'ından naklen A'zamî, a.g.e., s.40-41.

[10] A'zamî, a.g.e., s.34-58.

[11] Mehmet Emin Özafşar’ın sonradan Hadîsi Yeniden Düşünmek (Ankara1998) adıyla basılan Doktora tezinde, fıkhın genel ve özel kâidelerine dayanak gösterilen bu tür kısa rivâyetlerden sekiz tanesi incelemeye alınmıştır. Bkz. s.106-162. Ancak bunların çoğu hadis kriterleri açısından merfû ve makbul olmayan örneklerdir. Biz, küllî kâideleri değil tafsîlî delilleri teşkil eden sahih rivâyetlerin ayrıca incelenmesi lüzumuna inanıyoruz. 

[12] Mehmet Görmez, Hz. Peygamber'in sözlü ifâdelerinin çok büyük bir kısmının orijinal lafızlarıyla değil, mânâ rivâyeti ile geldiğine örnek olarak iki meşhur hadisi seçmiştir. Bunlardan biri إنما الأعمال بالنيات hadisidir. Bkz. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s.230[195]. Dört farklı şekilde geldiğini söylediği hadis, aslında iki farklı şekilde gelmiştir. Hasr edatı olan إنما ile ve bu edat bulunmaksızın. العمل - الأعمال ، النية - النيات şeklindeki tekil-çoğul farkının çok da önemli olmadığını düşünüyoruz. Zira istiğrak ifade eden harf-i ta’rîf, hadîse kapsayıcı ve vurgulu bir anlam yüklemeye kâfidir. Ayrıca fıkıh âlimlerinin bu hadis üzerindeki değerlendirmelerinde öne çıkan ihtilaf, lafız kaynaklı değildir. Aksine, hadisten hakîkî anlamın mı yoksa mecâzî anlamın mı çıkarılacağı; الأعمال kelimesinin başına muzâf olarak hangi kelimenin (ba’z, hükm, cezâ’, fâide) takdir edilmesi gerektiği husûsunda ihtilaf edilmiştir. Bkz. M.Emin Özafşar, Hadîsi Yeniden Düşünmek, s.114-117. Niyet hadisi 100 ayrı tarîkden bir harf değişmeden gelseydi bile, aynı fikrî münâkaşanın cereyân etmesi kaçınılmazdı. Hadîsin Kütüb-i Tis’a’da geçtiği yerlerleri bilgisayar vasıtasıyla taradığımızda ortaya çıkan netice şudur: إنما الأعمال بالنية şeklinde; Buhârî’de iki, Müslim’de (biri bâb başlığında) iki, Tirmizî ve Müsned’de birer, Nesâî’de ise üç kez olmak üzere toplam dokuz yerde rivâyet edilmiştir. إنما الأعمال بالنيات şeklinde; Buhârî, Ebû Dâvud ve İbn Mâce’de birer kez olmak üzere toplam üç yerde rivâyet edilmiştir. إن الأعمال بالنية şeklindeki rivâyet sadece Buhârî’de ve bâb başlığında (senedsiz olarak) geçmektedir. إنما العمل بالنية  Müsned’de bir yerde; العمل بالنية ise Buhârî’de bir yerde rivâyet edilmiştir. الأعمال بالنية rivâyeti sadece Buhârî’de ve biri bâb başlığında olmak üzere toplam beş yerde nakledilmektedir. Dârimî ve Muvattâ (Yahyâ b. Yahyâ nüshası)’da ise bu hadis bulunmamaktadır. Bkz. Mevsûatü’l-Hadîsi’ş-Şerîf 2.0, Global Islamic Software Company, 1997. Görüldüğü üzere en muteber kaynaklar içinde sâdece Buhârî'nin Sahîh'inde hasr edatının kullanılmadığı rivâyetler mevcuttur. Eserine hasr edatı bulunan meşhur rivâyeti zikrederek başlangıç yapan Buhârî'nin, dört yer dışında hadîsi mânâsıyla naklettiği  akla gelmektedir. Zira bir hadisi bir yerde bütünüyle verdikten sonra, başka yerde mânâsıyla nakletmek onun âdetlerinden biridir. Hattâ Sahîh'ine niyet hadisi ile başlayan Buhârî'nin, diğer yerlerde rivâyet ettiklerine aykırı olarak, hadisin devamındaki  فمن كانت هجرته إلى الله وإلى رسوله… cümlesini burada zikretmeyişi şârihleri uğraştırmış bir konudur. İbn Hacer'in tesbîti şöyledir: "Musanniflerin âdeti, eserlerinin mukaddime kısmına kendi görüş ve metodları hakkında gerekli ıstılahları koymaktır. Buhârî'nin görüşleri ise; hadisi kısaltmanın (ihtisârın) ve mânâ ile rivâyetin cevâzı, istinbâtta dikkatli davranma, anlamı gizli olanı açık olana tercih etme, semâ sîgası ile gelen bir senedi diğerlerinden üstün tutma gibi şeylerdir. İşte Buhârî, bunların hepsini burada; senediyle ve metniyle bu hadiste icrâ etmiştir. Bkz. Fethu'l-Bârî, Kahire 1986, I/22; Subhi es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, Ankara 1988, s. 68-69. Ayrıca bu hadisin teknik anlamda ğarîb (ferd-i mutlak) olduğunu Mehmet Görmez de kabul etmektedir. Her tabakadaki râvîsi en az iki kişi olmadıkça, bu gibi haberlerde farklılıkların görülmesi doğaldır. Buna rağmen kaynakların birarada değerlendirilmesinin ortaya çıkardığı sonuç, hadisteki ifâdenin %90 orijinal hâline uygun geldiğini göstermeye kâfîdir. Kaldı ki, bu rivâyeti (konuyla ilgili diğer yakın rivâyetlerin ortak noktası olarak) mütevâtir addeden âlimler, bu tevâtürün lafzî değil mânevî olabileceğinde karar kılmışlardır. Bkz. M.Emin Özafşar, a.g.e., s.111,116.

Niyet hadisiyle ilgili olarak, M.Emin Özafşar’ın bazı yanlış tespitlerine de kısaca değinmek yerinde olacaktır. “Hattâbî (388/998) kendi ellerinde bulunan bütün Buhârî nüshalarında hadîsin eksik olup yarısının kayıp bulunduğunu söyler ve hatta hayretini gizleyemeyerek şöyle der: Nasıl böyle bir gaflet olabilir? Bilemiyorum.” Bkz. a.g.e., s.112. Şârih Hattâbî’nin cümlesi öyle bir şekilde sunulmuştur ki, okuyucu, verilen bu kararın mutlak olarak niyet hadisini nitelediğini zannetmektedir. Oysaki Hattâbî’nin sözleri Sahîh’in ilk bâbındaki ilk hadisle ilgilidir ve iki paragraf aşağıda yazarın: “Ayrıca rivâyetin metnindeki فمن كانت هجرته إلى الله ورسوله cümlesinin Buhârî’nin ilk rivâyetinde yer almaması da şârihleri zor durumda bırakmıştır.” diye başlayıp devam eden izâhata dâhildir. Yani ortada hadisle ilgili iki ayrı konu bulunmamaktadır. İbnü’t-Tîn’in Hattâbî’den özetlediği ve Fethu’l-Bârî’de zikri geçen yukarıdaki cümle, Hattâbî’nin (A’lâmü’l-Hadîs fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Mekke 1988, I/108-110’daki) orijinal ifadesiyle aslında şöyledir: “Hadis Nesefî’nin Buhârî’den rivâyet ettiği nüshada böyle eksik ve yarısı gitmiş halde bulunmaktadır. Arkadaşlarımın nüshalarına müracaat ettiysem de, hepsini noksan buldum. Ferebrî nüshasının da aynı şekilde olduğunu gördüm. Buhârî’ye Sahîh’i arz eden râvîler tarafından böyle bir ihmal (iğfâl) nasıl ortaya çıktı?, anlamıyorum… Bu hatânın Humeydî’den kaynaklanmadığında şüphe etmiyorum… Kusûrun nereden kaynaklandığını Allah bilir…” (Cümlenin tamamı ve hadis üzerindeki yorumlar için bkz. Ahmet Tahir Dayhan, Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler, basılmamış Y.Lisans tezi, İzmir 1995, s.108-115).  Özafşar; “İbn Arabî’nin de İbnü’t-Tîn gibi düşünerek, Buhârî’nin, hocası Humeydî’yi senedden düşürmede mazur sayılamayacağını belirttiğini, Dâvûdî’nin ise bunun Buhârî’den kaynaklandığını söylediğini” Fethu’l-Bârî’den nakletmektedir. Halbuki düşen; seneddeki ilk râvî değil, hadisin ortasındaki bir cümledir. İbârede geçen “Iskât” kelimesi yanlış tercüme edilmiştir. Bir başka yerde yazar, hadîsin fıkhî çözümleme/muhâkeme sonucu لا عمل إلا بالنية  formülasyonuna dönüştüğünü, Hz. Peygamberin hukûkî maksatla değil sosyal bir münâsebetle yaptığı genel değerlendirmenin rivâyet metinlerine aksettiğini söylemekte (s.115 ve 118) ve dolayısıyla râvîlerin fıkhî hadislerde tasarruf/oynamalarda bulunduklarını îmâ etmektedir. Oysa buna delil olarak verdiği tek örnek, Beyhakî’nin Enes b. Mâlik’ten rivâyet ettiği لا عمل لمن لا نية له hadîsidir. (Bkz. es-Sünenü’l-Kübrâ, Mekke 1994, I/41). Bu cümle yazarın söylediği gibi bir çözümleme ya da formülasyon değil, niyyet hadisinden ayrı, başka bir rivâyettir. Diğerinden farklı olarak sosyal bir hâdise üzerine değil, abdest alırken misvaklanmanın parmaklarla da yapılabileceğini belirtmek için; yani fıkhî bir maksadla söylenmiştir. Ayrıca Enes b. Mâlik’ten nakilde bulunan şahsın kimliği mechûl olduğu için hadis zayıftır. Aynı hadîsin İbn Asâkîr’in Emâlî’sinde müsned olarak nakledilen iki versiyonunun biri münker, diğeri ise şâzz’dır. Bkz. el-Askalânî, İbn Hacer, Telhîsu’l-Habîr, Medîne 1384, I/150. Bu sebeple, ikinci hadisi birinciden çıkmış gibi gösterip, fakihlerin sonradan kitaplarında formüle ettikleri ifadeleri rivâyet üzerinde râvî tasarrufu gibi algılamak son derece yanlış netîceler doğurabilir.

Mehmet Görmez'in: "Hemen hemen bütün hadisler sahâbeden itibâren lafzen değil mânâ ile ifâde edilmiştir." diyerek verdiği diğer bir örnek ise, 70 kadar sahâbîden nakledilen ve ulemânın ittifâkiyle lafzî mütevâtir kabul edilen من كذب علىّ متعمدا فليتبوأ مقعده من النار hadisidir. "Kasden"  متعمدا)) ifâdesinin bazı rivâyetlerde bulunmadığını söyleyen Görmez, İbn Kuteybe'nin Te'vîlü Muhtelifi'l-Hadîs'inden, "Zübeyr b. Avvâm'ın yemin ederek, Rasûlullah'ın bu kelimeyi söylediğini duymadığını" nakletmekte ve dolayısıyla sahâbenin müdreci olduğuna karar vermektedir. Halbuki, Zübeyr b. Avvâm'ın torunu Âmir b. Abdillah, sahâbî olan babası Abdullah b. Zübeyr vâsıtasıyla dedesinin aynı hadisi متعمدا)) lafzıyla söylediğini nakletmektedir. Bkz. Ebû Dâvud, hadis no. 3651; İbn Mâce, hadis no. 36. Şu durumda İbn Kuteybe'nin senedsiz naklettiği bu muallak haberde bir zayıflık sözkonusudur. (İbn Kuteybe'deki bu rivâyeti, رُوِىَ عن الزبير lafzıyla Tâhir el-Cezâirî'de de görmekteyiz. Bkz. Tevcîhü'n-Nazar, I/59). Ayrıca bir hadisin “lafzen” mütevâtir olması demek, hadisin o terkîbinin mütevâtir olması demektir. Ona yakın diğer ifadeler tevâtürü ortadan kaldırmaz. Sahih isnadla geldikleri halde kabul görmemiş şâz kıraatlerde olduğu gibi bunda da muteber olan; üzerinde ittifak edilen terkibdir. Mehmet Görmez'in kendi tezini şüpheye yer bırakmadan kabul ettirebilmek için, biri çok meşhur diğeri çok muteber iki hadisi örnek verirken daha dikkatli davranması, nahif nakillerle yetinmek yerine daha isâbetli delillere yer vermesi gerekirdi. Naklettiğimiz sözleri için bkz. a.g.e., s.227[192].

[13] el-Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî İlmi'r-Rivâye, Beyrut 1986, s.205-246.

[14] İbn Abdi'l-Berr en-Nemerî, Câmiu Beyâni'l-İlmi ve Fadlih ve mâ Yenbeğî fî Rivâyetihî ve Hamlih, Beyrut, tarihsiz, s.78-81.

[15] Dârimî, I/71-74,79.

[16] el-Kifâye, s.205,208; Dârimî, I/79, hadis no. 324; İbn Mâce, I/4, hadis no. 4; Müsned, II/82. Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde aynı yerde, مثل المنافق كمثل الشاة بين الغنمين hadisiyle ilgili olarak, İbn Ömer’in Ubeyd b. Umeyr’e bir tek kelime yüzünden itirazı nakledilmektedir. Ayrıca, Hz. Âişe’nin Abdullah b. Amr’a yeğeni Urve’yi göndererek aynı hadisi iki farklı zamanda sordurtması ve onun lafızda fazlalık/eksiklik yapmadığını tesbit ettirmesi hakkında bkz. Müslim, III/2059, hadis no: 2673.

[17] el-Kifâye, s.207. (من سمع حديثاً فحدّث به كما سمع فقد سَلِمَ)

[18] A'zamî, a.g.e., s.55.

[19] İbn Mâce, I/11, hadis no.25; Müsned, IV/370,372.

[20] Tevcîhü'n-Nazar, I/58.

[21] Mehmet Görmez, adı geçen sahâbîlerin hadis rivâyetinden çekindiklerini söyledikten sonra: "Meselâ Aşere-i Mübeşşere'den kabul edilen Saîd b. Zeyd'in rivâyet ettiği tek bir hadis mevcut değildir. Buhârî ve Müslim tarandığı zaman, Hz. Peygamber tarafından ümmetin emîni olarak tavsif edilen Ebû Ubeyde'nin bir tek hadisine rastlamak mümkün değildir." demektedir. Bkz. Metodoloji Sorunu, s.225[191]. Hz. Peygamber'den 7-8 yıl sonra vefat eden Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh (v.18)'dan, Sahîhayn dışındaki yedi hadis kaynağında toplam 21 yerde hadis rivâyet edilmiştir. Tekrarlar çıkarıldığında bunlar, 15 hadis kadardır. Buhârî ve Müslim'de bulunamadı diye, onun hiç hadis rivâyet etmediği izlenimini vermek doğru değildir. Te'vîlü Muhtelifi'l-Hadîs'den naklen, Saîd b. Zeyd (v.51)'den gelen bir tek hadisin bulunmadığını söylemesi ise fâhiş bir hatâdır. Zira, Muvatta hâriç, diğer sekiz kaynakta kendisinden 76 yerde nakil yapılmıştır. Tekrarlar çıkarıldığında, 16-17 hadis kalmaktadır. Yazarın buna benzer bir genellemeyi daha önce “Dirâyetü’l-Hadîs” başlığını koyduğu bir bölümde de yapmış olması dikkat çekicidir. “İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l-Hadîs adlı eserinde Dirâyetü’l-Hadîs ile ilgili tek bir kelime mevcut değildir.” demekte, müellifin konuyla ilgili cümlelerini gözden kaçırmaktadır. Tenkîdi için bkz. İshak Emin Aktepe, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu Adlı Eser Üzerine, basılmamış makale, s.10.

[22] el-Kifâye, s.206.

[23] Müsned, IV/433. (فأخاف أن يُشَبَّهَ لى كما شُبِّهَ لهم)

[24] Dârimî, I/72, hadis no.276; İbn Mâce, I/10, hadis no. 23; Müsned, I/423,452. İbn Sîrîn'in ifâdesiyle: "yüzü kireç gibi olurdu.". Bkz. Dârimî, I/72, hadis no. 277.

[25] A.g.e., I/72-73, hadis no. 274,275. (أللهم إلاّ هكذا أو كَشَكْلِهِ). Mehmet Görmez, aynı ifâdeyi أللهم إنْ لَمْ يكن هكذا فك شكله diye kaydederek nakletmiş, bunun için de Dârimî'yi kaynak vermiştir. Halbuki Dârimî'deki ifâde gösterdiğimiz şekildedir. Onun naklettiği cümle Câmiu Beyâni'l-İlm, s.78'de (فكَشَكْلِهِ...( ibâresiyle kayıtlıdır. Ayrıca Görmez, kaynağını yanlış verdiği ve hattını yanlış aktardığı bu cümleyi: "Allahım, eğer böyle değilse aslını ortaya çıkar." şeklinde tercüme ederek üçüncü bir yanlış daha yapmıştır. Bkz. Metodoloji Sorunu, s.226. 

[26] Bkz. Dârimî, hadis no. 282,283,287; Câmiu Beyâni'l-İlm, s.79.

[27] Hz. Peygamber'in نضّر الله امرأ... hadisinden ayrı, vedâ haccında şöyle bir buyruğu vardır: لِيُبَلِّغِ الشَّاهدُ الغائبَ. فإن الشاهدَ عسى أنْ يُبَلِّغَ مَنْ هو أوعى له منه  bkz. Buhârî, I/24, K.İlm, bab.9; Müslim, II/1306, K.Kasâme, bab.9, hadis no. 1679.

[28] Buhârî, I/67, K.Vudû’, bab.75.

[29] Bu konuda sonraki ulemâ arasında da ittifak bulunduğu, mânâ ile rivâyete şartlı olarak cevaz verenlerin görüşleri arasında zikredilmektedir. Bkz. Tevcîhü'n-Nazar, II/685. Zikirlerin lafızları tevkîfîdir ve kıyasla bilinemeyecek bazı esrâr ve husûsiyetleri vardır. Bu yüzden vârid olduğu lafzı muhâfaza etmek gerekir. Bkz. es-Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahman, Fethu'l-Muğîs bi Şerhi Elfiyyeti'l-Hadîs, Beyrut 1992, III/146.

[30] Dârimî, hadis no.321; Câmiu Beyâni'l-İlm, s.78-79; Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-Fâsıl, Beyrut 1404, s.536.

[31] Câmiu Beyâni'l-İlm, s.79.

[32] Hz. Peygambere âit (merfû) hadislerin mânâ ile rivâyetini câiz görenlerin delil olarak kullandıkları iki hadis vardır. a) Bazı sahâbîler Hz. Peygambere gelerek: "Yâ Rasûlallah! Biz senden bir hadis işitiyoruz, ancak onu işittiğimiz gibi nakletmeye güç yetiremiyoruz." dediler. O da şöyle buyurdu: "Haramı helal, helali haram kılmaz, mânâda da isâbet ederseniz bunda bir beis yoktur.". b) Yine bir grup sahâbî, Hz. Peygamber'e: "Yâ Rasûlallah! Sizden bir hadis iştiyoruz. Ancak bunda eksiklik - fazlalık, takdim - tehir yapıyoruz." dediler. O da: “ من كذب علىّ derken ben bunu kastetmedim. Beni ayıplamak ve İslâma leke sürmek gâyesiyle hakkımda yalan uyduranları kastettim.” buyurdu.

Bu iki hadis Taberânî'nin el-Mu'cemü'l-Kebîr'inde (no. 6491 ve 7599) zikredilmektedir. Ancak Sehâvî'nin belirttiği gibi, her iki hadisin de aslı yoktur. İki hadis de el-Cûzekânî'nin el-Ebâtîl adlı eserine ve İbnü'l-Cevzî'nin Mevzûât'ına alınmıştır. Bkz. Fethu'l-Muğîs, III/ 145-146. el-Kifâye, s.234. Mehmet Görmez, bu iki hadîsi durumlarına bakmadan tezinde delil olarak kullanmış, üstelik, Dârimî'de kesinlikle bulunmadıkları halde Sünen'in Mukaddime'sini kaynak göstermiştir. Bkz. Metodoloji Sorunu, s.224[190]. (Tezin kitap halindeki baskısında, ilkinin dipnottan çıkarıldığı, ikincisinin ise yerinde bırakıldığı farkedilmektedir). Kanaatimizce bu bir tâbiî sözü olabilir. el-Hatîb el-Bağdâdî'nin Abdullah b. Ömer'den naklettiği bir haberin sonunda râvî Abdullah b. Ubeyd b. Umeyr: "Haramı helal, helali haram kılmazsan, bir şeyi takdim ya da tehir etmen sana zarar vermez, ikisi de birdir." demiştir. el-Kifâye, s.208. Aynı ifâdenin bir benzerini imam Zührî'de de görmekteyiz. Fethu'l-Muğîs, III/144.  

[33] Fethu'l-Muğîs, III/139. (يعرف ما يخرج من رأسه)

[34] A.g.e., III/143-144.

[35] A.g.e., III/143. Bir de yine Süfyân es-Sevrî'den nakledilen: إن قلتُ إنى أحدّثكم كما سمعتُ فلا تصدّقونى فإنما هو المعنى sözü vardır. (Bu söz Mehmet Görmez tarafından Süfyân b. Uyeyne'ye, aynı zamanda yanlış bir ölüm tarihi verilerek atfedilmiştir. Bkz. Metodoloji Sorunu, s.228[193]). Süfyân es-Sevrî, Halîfe el-Mehdî'nin tevkif emri üzerine Mekke'den Basra'ya kaçmış, hayâtının son bir kaç senesini saklanarak geçirmiştir. Hâfızasını kitaplarını baştan aşağıya okumak sûretiyle tazeleyen Süfyân, işte bu devrede olacak ki, kitaplarını yıllarca görememiş ve onları başka şehirlerden yanına getirtememiştir. Bkz. A'zamî, a.g.e., s.149. Bu sözü o zamanlar söylemiş olması muhtemeldir.

[36] A.g.e., III/145.

[37] Bu istisnâ Sehâvî'nin şu sözlerinden alınmıştır: (هذا كله فيمن تحمّل من غير التصانيف). Fethu'l-Muğîs, III/147.

[38] el-Kifâye, s.213.

[39] Câmiu Beyâni'l-İlm, s.81.

[40] el-Kifâye, s.220. Ayrıca bkz. Câmiu Beyâni'l-İlm, s.80.

[41] Dârimî, hadis no.322,325.

[42] Tevcîhü'n-Nazar, II/689.

[43] Fethu'l-Muğîs, III/147.

[44] A.g.e., III/137; Tevcîhü'n-Nazar, II/684. Şu'be, İsmâil b. Uleyye'nin نهى عن أن يَتَزَعْفَرَ الرجل cümlesini, نُهِىَ عن التَّزَعْفُر şeklinde mutlak bir ifâdeyle nakletmesi üzerine tenkid edilmiştir.

[45] Tevcîhü'n-Nazar, II/695; matbû olan bu eserin 116. sahifesinden naklen.

[46] eş-Şa'bî, el-Evzâî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Ali, el-Kâsım b. Muhammed, Atâ b. Rebâh ve Yahyâ b. Maîn, hadislerdeki dilbilgisi hatâlarının düzeltilmesi taraftarıydılar. Bkz. Câmiu Beyâni'l-İlm, s. 78,80.

[47] Ahmed Muhammed Şâkir, el-Bâisü'l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi'l-Hadîs li'l-Hâfız İbn Kesîr, Beyrut 1408, s.106-107. Cemâlü'd-Dîn İbn Mâlik el-Endelûsî (v.672)'nin yukarıda zikredilen bu tutumu, Ebû Hayyân el-Endelûsî (v.745) tarafından Şerhu't-Teshîl'de şu sözlerle tenkit edilmiştir: "Musannif, arapçanın genel kâidelerini isbat için hadislerde vârid olan şeylerden çokca delil getirmiştir. Öncekilerden ve sonrakilerden ondan başka bu metoda başvuranı görmedim. Üstelik nahvin kurallarını ilk koyan, arap lisânının hükümlerini ilk inceleyen Basralı imamlardan Ebû Amr b. el-Alâ', İsâ b. Ömer, Halîl b. Ahmed ve Sîbeveyh; Kûfeli imamlardan el-Kisâî, el-Ferrâ', Ali b. Mübârek el-Ahmer ve Hişâm ed-Darîr böyle bir şey yapmamışlardır. Müteahhirûndan hem Basra ve Kûfe ekolüne mensup olan nahivciler, hem de Bağdad ve Endülüs nahivcileri bu konuda onlara tâbî olmuşlardır.". Tevcîhü'n-Nazar, II/700; Süyûtî'nin el-Iktırâh fî Usûli'n-Nahv'inden naklen.

Dr. Subhi es-Sâlih, Lügat ve Nahivde Hadisle İhticâc adını verdiği bir bölümde konuyu ele alarak iki önemli örnek vermektedir. Biri, zaman zaman şiir rivâyetiyle de uğraşan Şu'be b. Haccâc'ın: "Allah'a yemin ederim ki ben, şiir rivâyetinde hadistekinden daha serbest davranıyorum." demesidir. Diğeri, İmrân b. Husayn'ın Basra'ya geldiğinde şiir ve hadis rivâyetine ayrı ayrı zaman tahsis etmekle birlikte şiire daha çok ağırlık vermesi, eğer istese devamlı sûrette iki gün hadis rivâyet edebileceğini söylemesidir. Subhi es-Sâlih devamla diyor ki: "Siz, bütün bunlardan sonra, eski nahivcilerin çoğunun hadisle ihticâcı terkederek şiirle ihticâc etmelerine şaşmaz mısınız? Dağ gibi ağaçları bırakıp çalı-çırpıya sarılmaları sizi dehşete düşürmüyor mu?...İlk nahivcilerin durumuna hayret etmemek kâbil değildir. Çeşitli bâb ve fasıllar hâlinde tertib ettikleri kâidelere misal arayıp durdukları halde, Rasûlullahın hadislerine mürâcaat etmemeye gönülleri nasıl râzı oldu? Halbuki onlar, muhaddislerin gerek şifâhen ve gerekse isnad yoluyla rivâyet edilen haberler için ileri sürdükleri şartların en doğru nakilleri ve en sağlam sözleri temin ettiğini de bilirler!...". Râvîlerin bir kıssayı değişik lafızlarla rivâyet etmesini ve arap olmayan pek çok râvînin farkına varmadan dil hatâsı yapmasını ihticâca mânî gören Ebû Hayyân'a cevap olarak Subhi es-Sâlih; mânâ ile rivâyeti ancak yaratılıştan arap olan sahâbe, tâbiûn, büyük fakih ve imam râvîlerin yapabileceklerini; râvînin sarf ve nahvi mükemmel sûrette bilmesinin, lafzın medlûl ve maksatlarına vâkıf olmasının ve Hz. Peygamber hiç lahin (irab hatâsı) yapmadığı için lahin yapmadan rivâyete muktedir olmasının şart koşulduğunu belirtir. Sözlerine şöyle devam etmektedir: "Mütekaddim lügatçi ve nahivcileri mazur gösterecek sebepler araştırdığımız takdirde görürüz ki, o gün için Rasûlullahın sahih hadisleri bol miktarda ellerinde bulunduğu halde onları hadîsin dışındaki kıraç arâzîde otlamaya mahkûm eden sebeplerin başında, az meşgûliyet, nâdir rivâyet ve pek az kitâbın mevcut olması gelir.". Sonraki lügatçilerin mu'cemlerinde hadisleri şevâhid olarak kullandıklarını söyleyen Subhi es-Sâlih, İbnü't-Tayyib'in şu sözlerini nakleder: "Bu meselede Ebû Hayyân'ın Şerhu't-Teshîl'de ve Ebü'l-Hasen ed-Dâî (v.680)'nin Şerhu Cümel'de ortaya koydukları görüş dışında, hadisle ihticâca muhâlif olan bir nahiv âlimi bilmiyoruz. Süyûtî de bu iki zâtın kanâatine tâbî olmuştur.". Bkz. Subhi es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, M.Yaşar Kandemir Tercümesi, Ankara 1988, s.281-287.  

[48] Mehmet Görmez, Mânâ ile Rivâyet’ten bir önceki konuda hadislerin atlattığı bâdirelerden istinsah faktörünü anlatırken, Buhârî’nin Sahîh’ini kendisinden rivâyet eden beş râvîden sadece ikisinin (Ferebrî ve Nesefî) öne çıkarak diğer nüshaların unutulduğunu, hattâ Ferebrî nüshasının şöhreti nedeniyle Nesefî’yi de unutturduğunu Fuad Sezgin’den nakletmekte, Buhârî metninin bile aslında karmakarışık müsveddeler halinde râvîlere intikal ettiğini vurgulamaya çalışmaktadır. Rivâyet farklarını ortadan kaldırmak isteyen Yûnînî (v.701)’nin bazı metinlerin irâbı konusunda nahivci İbn Mâlik’e danışmasını da “lafızların orijinalliği konusundaki kuşkuların o döneme kadar devam ettiğinin göstergesi” olarak değerlendirmiştir. Bkz. Metodoloji Sorunu, s.[188-189]. el-Câmiu’s-Sahîh’i müellifinden tahdîs eden beş râvî; Ferebrî (v.320), Nesefî (v.294), Nesevî (v.290 civarı), Bezdevî (v.329) ve Mehâmilî’dir. Beşinci râvî, Buhârî’nin Bağdad’a son gelişinde tertib edilen imlâ meclislerinde yanında Sahîh’in bir nüshası olmadan hadisleri semâ’ etmiştir. Bu yüzden ondan rivâyette bulunanların nüshalarında fâhiş hatâlar vardır. Nesevî, Sahîh’in bazı bölümlerini Buhârî’den dinleyememiş, Nesefî ise dinleyemediği kısmı Buhârî’den aldığı icâzetle rivâyet etmiştir. Aralarında en güvenilir nüsha Muhammed b. Yûsuf el-Ferebrî’ninkidir. Ferebrî, Sahîh’in tamamını biri h.248’de Ferebr’de, diğeri h.252’de Buhâra’da olmak üzere iki kez müellifinden semâ’ etmiştir. Onun nüshası ise kendisinden dokuz râvî ile nakledilmiş, bunlar arasında en güvenilir üçü olan Müstemlî, Serahsî ve Küşmîhenî’nin nüshaları Hâfız Ebû Zerr el-Herevî’ye intikal etmiştir. el-Câmiu’s-Sahîh’e yazdığı şerhin baş tarafında, gerek Buhârî’nin ilk dört râvîsinden, gerekse Ferebrî’nin dokuz râvîsinden gelen nüshaların kendisine ulaşan rivâyet tarîklerini ayrı ayrı zikreden İbn Hacer el-Askalânî, metinlerin zabt ve temyîzi bakımından en güvenilir olan Ebû Zerr nüshasını esas aldığını, bununla birlikte gerektiği yerde farklılıkları tesbit için diğerlerine de işaret ettiğini belirtir. Fethu’l-Bârî, I/7-10. Görüldüğü üzere Buhârî metnindeki tüm farklılıklar son derece dakik bir biçimde mevcut şerhlerde kayda geçmiştir. İbrâhim b. Ma’kil en-Nesefî’nin nüshasındaki düzen bozukluğunu (Ferebrî’ninkine kıyasla) bizzat görmek isteyenler, onu esas alan Hattâbî’nin dört ciltlik matbû şerhini tedkik edebilirler.

İbn Mâlik’in gramatik hadis tahliliyle ilgili olarak kaleme aldığı Şevâhid adlı eseri üzerine yazarın, bizzat mütâlaa etmeksizin yorum getirdiği görülmektedir. Bibliyografya’da adının kaydedilmemesi, kitabın kendisi tarafından hiç görülmediği izlenimini doğurmaktadır. Dr. Tâha Muhsin tahkîki ve Irak Vakıflar Bakanlığı tab’ıyla elimizde bulunan Şevâhid’in mukaddime kısmı (s.7-44), muhteviyat hakkında doyurucu bilgiler vermektedir. Buna göre; Endelüs’ten göç edip Dımeşk’e yerleşen İbn Mâlik, Lügat ve Nahiv’de şöhret bulunca, bölgenin önde gelen muhaddisleri (başta Yûnînî olmak üzere) kendisine gelmiş, el-Câmiu’s-Sahîh’de geçen müşkil lafızları onlara tavdîh ve tashîh etmesini istemişlerdi. İstekleri yerine getirildi ve bu iş için 71 kez hadis meclisi toplandı. Bu meclislerde muhaddisler mutemed nüshalara bakarak hadisleri takip ediyorlar, takıldıkları lafızlarda arap dili kâidelerine göre doğru olanı İbn Mâlik onlara izah ediyordu. İbn Mâlik, üzerinde uzunca durulması gereken ve delîle muhtaç olan hadisler için sonradan bu eseri te’lîf etmiş, 71 mecliste ortaya koyduğu mülâhazalarını bu kitapta toplamıştır. Yazılışının en önemli sebeplerinden biri de; nahivciler arasında ihtilafa yol açan konularda, onların itibar etmediği hadis malzemesini şevâhid olarak kullanma girişimidir. İbn Mâlik, Buhârî’nin müşkil lafızlı hadislerinin Arap dili kâidelerine uygunluğunu desteklemiş ve fasîh olduklarını ispata çalışmıştır. Bkz. el-Endelûsî, Cemâlü’d-Dîn İbn Mâlik, Şevâhidü’t-Tavdîh ve’t-Tashîh li Müşkilâti’l-Câmiı’s-Sahîh, Bağdad 1985, s.11-13. Müellifin eserde kendisiyle delil getirdiği ya da i’râbını yaptığı hadis (metin) sayısı 180’dir. Bunlardan sadece 70 tanesi Hz. Peygamber’e aittir. 90 kadarı sahâbeden gelen mevkûf haberlerdir. Geri kalan kısmı ise hadis râvîsi olmayan farklı şahsiyetlerden aktarılan sözlerdir. Eserin isminde geçen “müşkil”; “Araplar arasındaki yaygın kullanıma muhâlif olan ve nahivcilerin uygun görmediği, şâzz addettiği veya sadece şiirde kabul ettiği türden metinler” demektir. Bu tarif ise, müellifin i’rabını izah ettiği veya işkâlini düzelttiği tüm hadislere uymamaktadır. Zira eserdeki hadislerin çoğu, Araplar arasındaki genel ve sahîh kullanıma uygun olup nahivcilerin doğruluğunda ihtilaf etmediği rivâyetlerdir. Bkz. a.g.e., s.14-15.  

[49] el-Bâisü'l-Hasîs, s.106. (فإن هذا الخلاف لاطَائِلَ تحته الآن)